استحکامات و بناهای دفاعی ایران

 استحکامات و بناهای دفاعی ایران

مردم ایران در دوره‌های مختلف تاریخ دشمنانی داشتند که به خاطر قدرت جنگی و دفاعی این دیار زیبا، توانایی نفوذ ایشان به این دیار زیبا ضعیف یا کم می‌شده است. قلعه‌ها به عنوان مهمترین سازه جنگی و نظامی آن دوران،  به صورت شبکه‌ای از بناهای دفاعی‌ به یکدیگرمتصل بوده‌اند.

   درطول تاریخ، بیشتر استحکامات را در دور افتاده‌ترین ومرتفع‌ترین نقاط بنا می‌کردند تا به سبب وجود شیب‌های تند یا کوه، دستیابی به آن‌ها دشوار باشد. مدافعان نیز در بالا قرار می‌گرفتند تا از لحاظ دید مسلط باشند، ضمن آنکه از خطر نقب زدن مهاجمان نیز محفوظ مانده و حمل ادوات محاصره ای به پای دیوار را دشوار نمایند.

   در سراسر سرزمین ایران حصارهای محکم، دهکده‌ها و قلعه‌های مسکونی را می‌توان یافت که متعلق به هزاره‌ سوم پیش از میلاد است. هر‌جای این سرزمین نگاه کنید، قلعه، برج، بارو، ارگ، کهن دژ، دربند، خندق و دروازه و نظایر آنها از ناامنی محیط زندگی و توجه و تدبیر آگاهانه ایرانیان به ملاحظات دفاعی حکایت می‌کند، ساخت بناهای گروهی حصاردار در ایران با طرح‌ها و نقشه‌‌های گوناگون از سه هزار سال پیش شناخته شده است، حصار سیلک کاشان، قلعه حسنلو در ارومیه، بلورآباد در شهرستان خوی و … از نمونه‌های آن هستند. از سایر قلاع مشهور می‌توان از قلعه فلک‌ الفلاک در خرم آباد، احداث شده در عهد شاهنشاهی ساسانیان نام برد، حسن صباح بلند آوازه ترین رهبر اسماعیلیان نیز جهت مقابله با بی عدالتی اجتماعی سلجوقیان، الموت در نزدیکی قزوین را پایگاه خود قرار داد و 35 قلعه در اطراف آن بنا نمود و در فومن و قهستان 70 قلعه دفاعی داشت.

    در معماری و شهرسازی اوایل اسلام که متاثر از معماری قبل از اسلام بویژه دوره ساسانیان است تفکرات دفاعی مورد توجه بوده است به طوری که معمولا هر شهر اسلامی از سه بخش تحت عنوان کهن دژ، شارستان و ربض تشکیل می‌شد، مهم‌ترین این بخش‌ها کهن دژ یا ارگ بود که عبارت بود از قلعه‌هایی که در وسط یا گوشه شهر قرار داشته و معمولا از یک سو به باروی شهر پیوسته بود تا همواره برای دفاع و مقابله با تهاجمات دشمن آماده باشند. ازجمله کهن ‌دژهای معروف می ‌توان کهن‌ دژهای شهرهای ایران، سمرقند، بخارا، بلخ و نیشابور را نام برد.

    رباط‌ها از بناهای دفاعی و نظامی صدر اسلام هستند و می ‌توان آنها را نخستین استحکامات سازه‌ای محسوب نمود که در نقاط بی حفاظ مرزی پناهگاه گروهی جهادگر بوده‌اند. همچنین قلعه‌های نظامی مرزی را در دوران معینی رباط می‌گفتند، مانند رباط نصیبین که در سرحد میان ایران و روم شرقی بنا شده بود و نگهبانان آن از دیلمان می‌آمدند. پس از تثبیت اسلام در مناطق اسلامی و بر‌طرف شدن تهدید از سوی غیر مسلمانان در مرزها، معنی واژه رباط با مسجد یکی شد. ( در واقع واژه و کلمه “رباط” یک لغت عربی است و در تمامی کشورهایی که توسط لشکر اسلام فتح شده است، دیده می شود. رباط در ابتدا به معنای یک ایستگاه نظامی، بعد به مفهوم توقفگاه‌های موقتی لشکری و بعد‌ها برای منزلگاه‌هایی که مورد کاربرد ملتزمین رکاب شاهی قرار می‌گرفته به کار برده شده است.)

   بعد از سده چهارم واژه‌های خانقاه و رباط به صورت مترادف به کار برده می‌شود.با وجود اینکه خانقاه بار مفهومی مکان گرد آمدن اهل طریقت و دراویش را در ذهن متبادر می‌کند، اما منظور این نیست، رباط یا خانقاه، هم محل عبادت و هم محل تحصیل علم بوده است.

   قلعه‌های ایران از دو نوع جلگه ای و کوهستانی با مصالح ساختمانی  متفاوت هستند. طرح اصلی قلعه‌های جلگه ای مربع یا مربع مستطیل است و در چهار گوشه آن برج‌های مدوری برای دفاع ساخته می‌شد ، مصالح این قلعه‌ها خشت و گل است و به ندرت از آجر و گچ استفاده شده است.

 بارو یادیوار ضخیم این قلعه‌ها چینه‌ای است یعنی دیوارهای گلی که آن را بند بند می سازند ویا ازخشت‌های قطور ساخته شده است و برای  استحکام آن، قطر و ضخامت بعضی از بارو‌ها به چهار متر هم می‌رسید.

   اطراف بعضی از این قلعه‌ها خندق حفر می‌کردند و برای رسیدن به قلعه از پل های متحرک بهره می‌گرفتند، به دلیل امنیت، بعضی از این قلعه ها محل سکونت کشاورزان و روستاییان شد که با گذراندن خیابانی معمولا شمالی و جنوبی و تامین آب آشامیدنی، خانه های روستایی در دو طرف خیابان ساخته می‌شد. از این قلعه‌ها می‌توان به قلعه بیاضه بیابانک و هنجن در سر راه نطنز به ابیانه اشاره کرد که تا این اواخر محل سکونت بوده است. این قلعه‌ها دارای برج‌ و باروهای ضخیم بسیار بزرگ بوده است وداخل آن کوچه‌های پر پیچ و خمی داشته است که همه آن‌ها به گذر اصلی قلعه و در نهایت به در قلعه راه داشته‌اند، خانه‌ها دو طبقه بوده و از طبقه زیرین برای نگهداری دام و یا انبار مواد غذایی و آشپزخانه استفاده می‌کردند و اتاق‌های نشیمن در طبقه دوم قرار داشته اند.

   اما مصالح دژهای کوهستانی معمولا از سنگ‌های بدون تراش نظیر سنگ‌های کوه یا رودخانه همراه با  گچ غربال شده فراهم می‌شده است و در زیر دست دژهای کوهستانی پرتگاه‌های عمیقی تعبیه شده است.

   در قسمت انتهایی برج ها و بعضی مواقع، باروها، کنگره‌هایی ست که مخصوص کمانداران بوده است تا بتوانند از شکاف کنگره‌ها، دشمن را هدف قرار دهند.

  در بعضی از دژها و قلعه‌ها( مانند الموت قزوین) پایین دژ محل سکونت روستاییان بوده است، از قلعه به هنگام جنگ ها استفاده می‌شد، و مردم تا زمانی که بیم حمله دشمن وجود داشته در درون دژ می‌ماندند و معمولاً در درون آن آذوقه ضروری برای چندین ماه موجود بود.

   برای محافظت از ساختمان و استحکامات و قسمت‌‌های مختلف قلعه، بارو ساخته می‌‌شده است، باروها، دیوارهای دفاعی، خاکریزها و خندق‌های مجاور آنها متعلق به آغاز سکونت انسان هنوز پا‌برجاست و شکل آنها به موازات پیشرفت سلاح‌های تهاجمی و تدافعی تکامل یافته است. در دوران پیش از تاریخ و اوایل دوران تاریخی، نوع استحکامات عموماً تابع مقتضیات ناشی از محل قلعه یا دهکده و اوضاع طبیعی سرزمین بود.

   طرح‌های ساختمانی بیشتر قلعه‌ها بر اساس معلومات و تجربه کلی نسبت به حمله و دفاع ریخته می‌شد تا سنت‌های محلی. به عبارت بهتر در هر دوره‌ای حسب شیوه‌های جنگی تهاجم و دفاع، روش‌هایی برای طراحی سازه و فرم بنا انتخاب می‌شد. پس پر بیراه نخواهد بود که بتوان قلعه‌ها را بر اساس شیوه‌های جنگی ادوار مختلف دسته بندی کرد و از ویژگی‌های معرف هر یک از این دوره‌ها به عنوان شاخص هایی برای تعیین قدمت بنا استفاده کرد. به عنوان نمونه واضح است که تیرکش‌های دایره‌ای به عصر سلاح‌های گرم و تیرکش‌های کشیده و دراز به عصر سلاح‌های سرد تعلق دارند.

نگاهی به 10 قلعه معروف ایران:

قلعه گردکوه یا گنبدان دژ

 کهنسال‌ترین و پر‌صلابت ترین  قلعه‌‌ کوهستانی ایران در 81 کیلومتری دامغان قرار دارد قلعه ای که  با داشتن استحکامات دفاعی و غیرقابل تسخیر در طول تاریخ بسیار پراهمیت بوده است.

براساس افسانه ها، اسفندیار مدتی به دستور گشتاسب در این قلعه زندانی بوده است. پس از آنکه قلعه الموت به وسیله سلجوقیان محاصره شد، حسن صباح کودکان و فرزندان خود را به گرد کوه فرستاد و 40 سال آنجا زندگی کرد.

 

 

 قلعه نسب

سب نام قلعه ای است که در روستای سیب در 10 کیلومتری جنوب شرقی شهر سوران استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. بنای اصلی قلعه درقاعده، به صورت مستطیل نسبتا عریضی است که هرچه برارتفاع آن افزوده می‌شود ازحجم آن کم می‌شود و درظاهر به این بنا شکل یک مصطبه یا هرم سر بریده را می‌دهد.

این شکل از معماری به این بنا استحکام زیادی بخشیده و موجب ایستایی بیشتر بنا و جلوگیری از رانش دیوارهای قطور و مرتفع آن می‌شود.

حصار قطوری دور تا دورقلعه سب را فرا گرفته‌ و به وسیله غلام ‌گردهایی در آن که دالان یا راه‌هایی که برای عبور و مرور در حاشیه بنا ساخته می‌شود، می‌توان از طریق آن بدون نیاز به عبور از فضای داخلی بنا به ورودی‌ها و خروجی‌های بنا و نقاط حاشیه ای آن دسترسی پیدا کرد. همچنین برای دسترسی ساکنان قلعه به آب شیرین، چاهی دردل صخره و حیاط مرکزی این قلعه حفر شده ‌است که آب شرب ساکنان این قلعه را تأمین می‌کند.

 

قلعه بیرجند

 بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین بنای تاریخی بیرجند و از جمله نقاط گردشگری خراسان جنوبی، بر فراز بلندترین نقطه غربی تپه ماهورهای شهر بیرجند قرار دارد. وسعت قلعه بیرجند 3000 مترمربع است که در دوره صفویه ساخته شده است. در واقع این قلعه هسته اولیه شهر بیرجند محسوب می‌شود. قلعه بیرجند با نام‌های قلعه ته ده و پایین شهر نیز شناخته می‌شود. این قلعه هفت برج و بارو دارد که فقط شش برج از آن باقی مانده است. همچنین با توجه به شواهد موجود، به وسیله نقب‌های زیرزمینی به نقاط مهم شهر مثل ارگ بهارستان، ارگ کلاه‌ فرنگی و قنات قصبه مرتبط بوده است.

نارین قلعه(نارنج قلعه)

 این برج میان شهری باستانی بر فراز تپه‌ای در میبد قرار گرفته که شاخص‌ترین اثر بازمانده از معماری اصیل ایرانی است. نارین‌قلعه ـ که به گویش محلی‌ها همان نارنج‌قلعه است ـ هنوز هم پس از گذشت سال‌ها از گزند‌ روزگار دور مانده و هویت تاریخی و فرهنگی استان یزد را برای همگان به تصویر می‌کشد. نارین‌قلعه، نه‌تنها بیانگر موقعیت اقتصادی و اجتماعی بلکه مرکز سیاسی بوده است. بنابر شواهد موجود و روایت‌ها، این بنا نظام پیچیده رفت و آمد زیرزمینی داشته است. دهانه شماری از این راهروها هنوز پیداست. مردم میبد می‌گویند از این دژ یک راهروی زیرزمینی تا محل آسیاب سنگ سیاه در باختر آبادی بیده در 3 کیلومتری باختر شهر میبد وجود داشته است. نارین‌قلعه هر ساله بخصوص در این فصل پذیرای گردشگران بسیاری است که برای بازدید از آن به یزد می‌آیند.

قلعه فورگ

 قلعه فورگ بر بالای صخره ای سنگی، خود را نگه داشته است، این قلعه در ده کیلومتری اسدیه قرار دارد. زمانی این قلعه مقر اسماعیلیان بوده و بعد از الموت، مهمترین مقر این گروه به حساب می آید. قلعه فورگ 18 برج دارد که اکنون تعدادی از آنها باقی مانده است. مصالح به کار رفته در ساخت قلعه بیشتر سنگ، آجر و خشت است.

 بیرجند قلعه های بسیاری داردکه نشانی از تاریخ و تمدن ایران در گذشته دارد. فورگ جایی است برای دیدن و به فکر فرو رفتن و تصویر سازی از تاریخ مان، بد نیست سری به بیرجند، شهر زیبایی ها  بزنید و فورگ را از نزدیک ببینید.

 

قلعه سریزد

قلعه سریزد درمجاورت جاده یزد – کرمان و  به همراه قلعه مهرپادین شهرستان مهریز از بزرگترین و زیباترین قلعه‌های کویر مرکزی ایران به شمار می‌رود که در روستای سریزد از توابع شهرستان مهریز قرار دارد. قدمت این قلعه به دوران پیش از اسلام برمی‌گردد وگرداگرد آن را خندقی به عرض شش متر و عمق چهارمتر فراگرفته و این خندق نخستین لایه دفاعی قلعه محسوب می‌شود. قلعه علاوه بر این خندق دارای یک حصاردو لایه است که حصار بیرونی با ارتفاع شش متر شامل سه برج مدور و یک برج مکعب شکل و حصار داخلی با ارتفاع 9 متر شامل شش برج مدوراست. فضاهای داخلی این قلعه که قدمت آن به دوره ساسانی باز می‌گردد، در دوطبقه و بعضا سه طبقه شامل بخش‌های مسکونی، خدماتی و … با نظم و چیدمان خاصی بنا شده است.

برای بازدید از این قلعه کافی است به روستای تاریخی سریزد در 10 کیلومتری شرق شهرستان مهریز و 45 کیلومتری جنوب شهر یزد بروید.

 

ارگ کریمخان

خوشا شیراز و و وصف بی مثالش، شهری که هر ساله میزبان هزاران گردشگر است. ارگ کریمخان در مرکز شهر شیراز قرار دارد، ارگی که در دوران زندیه ساخته شد و پایگاه نظامی برای زندیان بود. اما بعدها در زمان سلسله پهلوی به زندان تبدیل شد. بهترین معمارها ارگ کریمخان را با بهترین مصالحی که از خارج تهیه  می شد، ساختند و حالا این ارگ زیباترین یادگار آن دوران برای تاریخ دوستانی است که به آن سر می زنند.

 

قلعه رودخان

قلعه‌ای باشکوه از دوران ساسانی در 20 کیلومتری جنوب غربی فومن خودنمایی می‌کند. این قلعه که به قلعه حسامی یا رودخان معروف است، در کنار روستایی به همین نام است با دیوارهایی به طول 1500‌متر و 65 برج و بارو گردشگران را جذب خود کرده است. فاصله قلعه رودخان تا شهر ماکلوان ۲۵‌کیلومتر و تا ماسوله ۴۵‌کیلومتر و تا شفت ۲۰ کیلومتر است. قلعه رودخان در ارتفاعی بین ۶۶۵ تا ۷۱۵ متر از سطح دریا واقع شده و کنار آن رودخانه‌ای با نام رودخان جاری است.

قلعه رودخان از دو بخش ارگ (محل زندگی حاکم) و قورخانه (محل فعالیت‌های نظامی و زندگی سربازان) تشکیل شده است. ارگ در قسمت غربی قلعه است که دو طبقه دارد و سازه آن از آجر است. قراول ‌خانه‌ها در دو طبقه با نورگیرها و روزنه‌های متعدد برای نظارت سربازان در قسمت شرقی قرار دارد. چشمه‌ای نیز میان قلعه وجود دارد. 40 برج دیده‌بانی دورتا دور قلعه را احاطه کرده است. گفتنی است هیچ دشمنی نتوانسته به این قلعه زیبا نفوذ یا آن را فتح کند.

 قلعه مارکوه

بارها برای فرار از شلوغی و به خلوت پناه بردن به مناطق شمالی سفر کرده‌ایم و هزاران خاطره از آنجا داریم. آیا می‌دانید رامسر، میزبان قلعه‌ای زیبا درآغوش خود است. قلعه مارکوه بین رامسر و تنکابن قرار دارد. این قلعه نامش را از روستای میزبانش دارد. برخی معتقدند علت این نامگذاری به خاطر مارهای زیاد منطقه است. این قلعه 600 مترمربعی در دوره‌های مختلف اسلامی و در جنگ‌ها زیاد مورد هجوم دشمنان قرار گرفته و فقط چهار برج و بارو از این عظمت زیبا بر جای مانده است. این قلعه 113 پله دارد که اگر هوس پیاده‌روی و دیدن منظره زیبا و پشت بام خانه‌های این روستا را کرده‌اید، می‌توانید از آنها بالا بروید و مطمئن باشید با دیدن آن همه زیبایی آبی دریا خستگی را حس نخواهید کرد.

 قلعه‌الموت

این قلعه با صخره‌های سرخرنگ در میان کوه‌ها، خود را منحصر به ‌فردترین قلعه ایران کرده است. می‌گویند الموت زمانی زندان بوده است، در صورتی که نه‌تنها زندانی در‌کار‌نبوده ، بلکه طبقه اجتماعی خاصی در این قلعه زندگی می‌کردند. طول این قلعه 120 متر است. الموت را پرتگاه‌های ترسناکی احاطه کرده و تنها راه ورود به آن از طرف ضلع شمال شرقی یعنی قله هودکان است. قلعه الموت زیبایی‌های خاصی دارد، مانند سیستم پیچیده آبرسانی با تنبوشه‌هایی (لوله‌های سفالین که زیر خاک یا میان دیوار کار می‌گذاشتند تا آب از آن عبور کند) به قطر ده‌ سانتی‌متر که از چشمه کلدر آب را به دژ می‌رساند‌ و درحوض‌های سنگی ذخیره می‌کرد‌ . در میان قلعه حوضی وجود دارد که هیچ‌ گاه خالی از آب نبوده است. به همین دلایل الموت همیشه میزبان گردشگران داخلی و خارجی است.

منابع:

پایان نامه کارشناسی ارشد- عبدالرضا پیمانی/کارشناس ارشد باستان شناسی

سایت ها:

www.jamejamonline.ir

www.arqir.com

گردآوری:شبنم تیموری