کانون گردشگران جوان ایران سفر مسولانه و ارزان قیمت
مقدمه ای بر تعریف مناطق حفاظت شده
در طی سالهای سفر با کانون گردشگران جوان ، برنامه های بسیاری توسط مجریان سفر در مناطق حفاظت شده ایران برگزار شده است.سفر اخیرکانون به پارک ملی خارتوران و سفر پیش رو به پناهگاه حیات وحش موته مرا برآن داشت تا اطلاعاتی مختصر درباب مناطق حفاظت شده گرد آورم و جهت مطالعه در اختیار دوستان قرار دهم تا دانش و گردشگری در کنار هم قرار گیرد و تفرج در منطقه زیست محیطی با شناخت همراه باشد.
گام اول:
منطقه حفاظت شده به چه معناست وچگونه طبقه بندی می شود؟ اصولا چه اهدافی منجر به تقسیم بندی این مناطق شده است ؟ تاریخچه آن چیست وکدام سازمانها متولی این مناطق هستند؟
بهتر است قبل از هرچیز منطقه حفاظت شده تعریف گردد.منطقه حفاظت شده به محدوده مشخص جغرافیایی (آبی خشکی )اطلاق می شود که بشیوه قانونی یا دیگر روش‌های مؤثر شناسایی شده، مورد توجه قرار گرفته و اداره میشود به طوری که حفاظت و نگهداری بلند مدت از تنوع زیستی، منابع طبیعی و ارزشهای فرهنگی آن منطقه تامین گردد.
برمبنای آمار ارائه شده توسط شبکه جهانی اطلاعات، مناطق حفاظت شده در سال۲۰۱۲،۶/۱۴% از مناطق خشکی جهان و۷/۹ درصد از مناطق ساحلی و ۳/۲ درصد از مناطق دریایی و اقیانوسها تحت حفاظت قرار گرفته است.
تعریف ارائه شده بیانگر مقاصد کلی است.اما مناطق حفاظت شده بر مبنای اهداف متفاوتی، مدیریت و به طبقات مختلف تفکیک می شوند .
عمده ترین اهداف ایجاد مناطق حفاظت شده به شرح زیر است:
- پژوهش علمی و آمورش
- حفظ دست نخوردگی طبیعت وجلوگیری از اثرات تخریب و دگرگونی
- حفظ گونه ها و تنوع ژنتیکی
- نگهداری و حفظ خدمات زیست محیطی
- تفریح و توریسم
- استفاده پایدار ازمنابع و اکوسیستم های طبیعی
A protected area is a clearly defined geographical space, recognised, dedicated and managed, through legal or other effective means, to achieve the long term conservation of nature with associated ecosystem services and cultural values.
تاریخچه نام گذاری وطبقه بندی:
داستان مناطق حفاظت شده به تمدن بشری گره خورده است.بیش از ۲۰۰۰ سال پیش بنا بر قوانین سلطنتی در هند ،، مناطق خاصی تحت حفاظت قرار می گرفت. در اروپا افراد ثروتمند و صاحبان قدرت به مدت هزار سال از زمین های شکار حفاظت می کردند. اما جنبش مدرن مناطق حفاظت شده، ریشه در قرن ۱۹ در آمریکای شمالی، استرالیا، نیوزلند و آفریقای جنوبی و سپس باقی کشورها دارد.
در طول قرن بیستم بسیاری از کشورها شروع به تعیین مناطقی از کشورشان جهت حفظ گونه های گیاهی و جانوری نمودند،اما هر کشور از واژه های مختلفی جهت نامگذاری مناطق حفاظت شده استفاده کرد.
نخستین تلاش برای ایجاد یک واژه سازی (ترمینولوژی) مشخص برمی گردد به سال ۱۹۳۳ در کنفرانس بین المللی حفاظت از فون و فلور(جانوران و رستنی ها) که در شهر لندن برگزار گردید. در آن زمان چهار طبقه برای مدیریت مناطق حفاظت شده تصویب گردید:
پارک ملی (National Park)
ذخیره گاه طبیعی محدود (strict nature reserve)
ذخیره گاه گونه های گیاهی و جانوری (fauna and flora reserve)
ذخیره گاه با ممنوعیت شکار و جمع آوری گونه
(reserve with prohibition for hunting and collecting)
در سال ۱۹۴۸اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN)با ماموریت ترغیب، تشویق و کمک به جوامع سراسر جهان برای حفظ یکپارچگی و تنوع طبیعی وتضمین هر گونه استفاده معقول و منصفانه از منابع طبیعی و اطمینان از اینکه هر گونه استفاده از این منابع با توجه به ارزشها و ابعاد علمی، آموزشی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و قانونی از جهت اکولوژیکی پایدار باشد، تاسیس و راه اندازی شد.
در سال ۱۹۷۸ نخستین راهنما و دستور العمل طبقه بندی مناطق توسط IUCN معرفی و منتشر گردید.اساس این طبقه بندی برمبنای یکسان سازی عناوین در سراسر جهان و تعیین اهداف مدیریتی هر منطقه بوده است و شامل ۱۰ طبقه به شرح ذیل بوده است:
گروه A:
- ذخیره گاه علمی (Scientific reserve)/ذخیره گاه طبیعت محدود شده
- پارک ملی (National park)
- یادمانهای طبیعی/ آثار ملی (Natural monument/national landmark)
- ذخیره گاه حفاظت از طبیعت (Nature conservation reserve)
- حفظ چشم انداز (Protected landscape)
گروه B:
- ذخیره گاه منابع (Resource reserve)
- ذخیره گاه انسانی (Anthropological reserve)
- مدیریت مناطق با استفاده چند منظوره (Multiple-use management area)
گروه C:
- ذخیره گاه زیستکره (Biosphere reserve)
- سایتهای میراث جهانی طبیعی (World Heritage site -natural)
در سال ۱۹۹۴ طبقه بندی مذکور بازبینی شده وجهت سهولت درک و استفاده، سیستم طبقه بندی به ۶ طبقه کاهش یافت:
طبقه I:ذخیره گاه طبیعت محدود شده/ مناطق بکر و مهار نشده:
طبقه I b :مناطق بکر و مهار نشده (Wilderness Area)
مدیریت منطقه با اهداف علمی
طبقه:Iaذخیره گاه طبیعت محدود شده (Strict Nature Reserve)
مدیریت منطقه با هدف حفظ طبیعت بکر
طبقه II :پارکهای ملی ( National Park)
مدیریت منطقه با هدف حفظ اکوسیستم و تفرج
طبقه III :آثار یا یادمانهای طبیعی (Natural Monument or Feature)
مدیریت منطقه با هدف حفاظت از اشکال طبیعی ویژه
طبقه IV :مناطق تحت مدیریت برای حفاظت زیستگاه ها و گونه ( (Habitat/Species Management Area
مدیریت منطقه با هدف حفاظت از طریق اقدام مدیریتی
طبقه: V چشم اندازهای دریایی و زمینی حفاظت شده (Protected Landscape/Seascape)
مدیریت منطقه با هدف حفظ چشم اندازهای خشکی و آبی و تفرج
طبقه: VI مناطق حفاظت شده برای مدیریت منابع (Managed Resource Protected Area)
مدیریت منطقه با هدف توسعه پایدار اکوسیستم های طبیعی
و اما چگونگی طبقه بندی مناطق حفاظت شده در ایران:
اولین اقدام در جهت مدون سازی حفظ جمعیت و تنوع جانداران در ایران در سال ۱۳۳۵با تصویب قانون حفاظت انجام شد که با تشکیل کانون شکار ایران به عنوان یک نهاد مستقل، وظیفه حفظ نسل حیوانات قابل شکار و نظارت بر اجرای مقررات برعهده آن بود.
از نتایج بارز این کانون آن بود که بهترین راه حفاظت از جانداران وحشی، حفاظت از زیستگاه آنها است. در سال ۱۳۴۶همزمان با تصویب قانون شکاربانی و صید، یک نهاد دولتی جدید به نام سازمان شکاربانی و نظارت بر صید تاسیس شد. سازمان مذکور به عنوان یک دستگاه مستقل دولتی و زیرنظر شورای عالی شکاربانی و نظارت بر صید، جایگزین کانون شکار شد. بر اساس ماده 6 قانون فوق، وظایف این سازمان از محدوده نظارت و اجرای مقررات ناظر بر شکار فراتر رفته و امور تحقیقاتی و مطالعاتی مربوط به حیات‌وحش کشور، تکثیر و پرورش حیوانات وحشی و حفاظت از زیستگاه آنها و تعیین مناطقی به عنوان پارک وحش و موزه‌های جانورشناسی را نیز در بر گرفت.دراین سال پیشنهاد تأسیس دو پارک ملی(پارک وحش) و پانزده منطقه حفاظت شده به عنوان نخستین گروه ازمناطق تحت حفاظت ایران، بتصویب شورای عالی شکاربانی ونظارت بر صید رسید.
در سال ۱۳۵۰ نام سازمان شکاربانی و نظارت بر صید به «سازمان حفاظت محیط زیست» و نام شورای عالی شکاربانی و نظارت بر صید به «شورای‌عالی حفاظت محیط زیست» تبدیل شد و امور زیست‌محیطی از جمله پیشگیری از اقدامهای زیانبار برای تعادل و تناسب محیط زیست نیز به اختیارات قبلی آن افزوده شد.
در سال ۱۳۵۲ شمسی مجوزهای لازم از طرف وزارت امور خارجه جهت عضویت ایران در سازمان بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی داده شد و در سال ۱۹۷۴ ایران به عضویت این اتحادیه در آمد .
در سازمان حفاظت محیط زیست، شاخه معاونت محیط زیست طبیعی به عنوان مرجع ملی و سازمان مسئول در ایران،با اختیارات قانونی لازم درراستای مدیریت مناطق حفاظت شده کشورشناخته میشود.
در سال ۱۳۵۳ پس از برپایی کنفرانس جهانی محیط زیست در استکهلم و با تصویب قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست در ۲۱ ماده، این سازمان از اختیارات قانونی تازه‌ای برخوردار شد .لذا از سال ۱۳۵۳ مناطق حفاظت شده ایران بر اساس تعریف ها و معیارهای قانونی نظام طبقه بندی مناطق، در چهار گروه پارک ملی، اثر طبیعی ملی، پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت شده طبقه بندی و معرفی می شوند. علاوه بر چنین مناطقی که با طبقه بندی های IUCN همخوانی دارند و در ایران با عنوان مناطق چهارگانه مصوب شده اند، نواحی دیگری نیز با عنوانهای منطقه شکار ممنوع، تالاب، تالاب بین المللی و ذخیره گاه زیستکره تحت مدیریت قرار دارند. در حالیکه تالاب بین المللی و ذخیره گاه زیستکره از جمله طبقات حفاظتی تعریف شده از سوی مجامع بین المللی حفاظت از طبیعت هستند، طبقه شکار ممنوع از عمده ابتکارات ملی به شمار می آید. (اطلس مناطق حفاظت شده ایران، ۱۳۸۵)
تعاریف مناطق چهار گانه بر اساس سایت سازمان حفاظت از محیط زیست اصفهان:
پارک ملی:
پارک ملی به محدوده‌ای از منابع طبیعی کشور اعم از جنگل و مرتع و بیشه های طبیعی و اراضی جنگلی و دشت و آب و کوهستان اطلاق میشود که نمایانگر نمونه‌های برجسته‌ای از مظاهر طبیعی ایران باشد و به منظور حفظ همیشگی وضع زندگی و طبیعی آن و همچنین ایجاد محیط مناسب برای تکثیر و پرورش جانوران وحشی و رشد رستنی ها در شرایط کاملاً طبیعی تحت حفاظت قرار می‌گیرد. در پارک های ملی تیراندازی، شکار، تعلیف احشام، قطع درختان، بوته کنی و بطور کلی هر عملی که موجب تخریب محیط شود ممنوع است. ورود و عبور در این پارک ها نیز تابع دستورالعمل سازمان است.
نمونه ها: ارسباران ،کنتال در آذربایجان شرقی – دریاچه ارومیه در آذربایجان غربی- لار، سرخه حصار ،خجیر در تهران-قمیشلو،کلاه قاضی دراصفهان- دیرنخیلو ،نای بند در بوشهر-کیاسر در مازندران-کویر توران در سمنان –تندوره در خراسان رضوی –کرخه و دز در خوزستان و…
اثر طبیعی ملی:
آثار طبیعی ملی عبارت از پدیده های نمونه و نادر گیاهی یا حیوانی یا اشکال یا مناظر کم نظیر و کیفیات ویژه طبیعی زمین یا درختان کهنسال یادگار تاریخی هستند که به منظور داشتن محدوده متناسبی، تحت حفاظت قرار می گیرند. تعلیف احشام، قطع درختان، بوته کنی، تجاوز و تخریب محیط و بطور کلی هر عملی که موجب از بین رفتن رستنی ها و تغییر اکوسیستم شود در آثار طبیعی ملی ممنوع است. ورود و عبور در این مناطق نیز تابع دستورالعمل سازمان است.
نمونه ها: فسیلی مراغه در آذربایجان شرقی-غار سهولان در آذربایجان غربی-قله سبلان در اردبیل-غار رود افشان ،تنگه واشی،تار و هویر در تهران-قلل بینالود در خراسان رضوی-سرو قره باغ،صنوبر شیروان در خراسان شمالی –چشمه گل فشان تنگ و پیرگل در سیستان و بلوچستان و….
پناهگاه حیات وحش:
پناهگاه حیات وحش به محدوده‌ای از منابع طبیعی کشور اعم از جنگل و مرتع و بیشه‌های طبیعی و اراضی جنگلی و دشت و محیطهای آبی و کوهستان اطلاق میشود که دارای زیستگاه طبیعی نمونه و شرایط اقلیمی خاص برای جانوران وحشی بوده و بمنظور حفظ و یا احیای این زیستگاهها، تحت حفاظت قرار می‌گیرد. شکار و صید در این مناطق ممنوع است و قطع درختان، بوته کنی، تجاوز و تخریب محیط، خارزنی، زغال گیری و هر عملی که موجب تخریب و تغییر اکوسیستم شود نیز در آنها ممنوع است. تعلیف احشام نیز طبق ضوابط تعیین شده انجام می شود. حداقل یک پنجم وسعت پناهگاه های حیات وحش و مناطق حفاظت شده به عنوان محدوده امن آنها تلقی شده و چرای دام در این محدوده ممنوع است.
نمونه ها: کیامکی (آذربایجان شرقی)، تالاب کانی برازان – دشت سوتا و حمامیان (آذربایجان غربی)،قمیشلو – کلاه قاضی – موته – عباس آباد (اصفهان)، خارک (بوشهر)، تالاب کجی نمکزار – رباط شور (خراسان جنوبی)، حیدری – شیر احمد (خراسان رضوی)، میاندشت (خراسان شمالی)، شادگان (خوزستان)، انگوران (زنجان)، توران – خوش ییلاق (سمنان)، هامون (سیستان و بلوچستان)، بختگان (فارس)، زریوار (کردستان)، روچون – دربند راور – زریاب – مهروئیه (کرمان)، بیستون (کرمانشاه)، امیرکلایه – لوندویل – سلکه – سرخانگل – چوکام (گیلان)، میانکاله – دودانگه – دشت ناز – فریدونکنار (مازندران)، جاسب – راسبند (مرکزی)، شیدور – هندورابی (هرمزگان)، نایبندان (طبس) – دره انجیر و نی باز (یزد)
منطقه حفاظت شده:
به محدوده‌ای از منابع طبیعی کشور اعم از جنگل و مرتع و دشت و آب و کوهستان اطلاق میشود که از لحاظ ضرورت حفظ و تکثیر نسل جانوران وحشی یا حفظ و یا احیاء رستنی ها و وضع طبیعی آنها دارای اهمیت خاصی بوده و تحت حفاظت قرار می‌گیرد. مقررات و ضوابط مربوط به مناطق حفاظت شده تا حدی شبیه به پناهگاه حیات وحش است.
نمونه ها:ارسباران – مراکان – سهند – دیزمار – کاغذکنان – میرآباد – تالاب سد نوروزلو (آذربایجان شرقی ) تالاب سد نوروز-میرآباد(آذربایجان غربی)- دالانکوه،کرکس ،قمصر و بزرک – کهیاز(اصفهان) – مانشت و قلارنگ – کولک – کبیر کوه(ایلام) مند – حله (بوشهر)- جاجرود – ورجین – کویر(تهران) –رودخانه کرج (البرز مرکزی )، رودخانه تجن و کشف رود،زرین کوه،سیرخون،تندوره، (خراسان رضوی).و…
جهت اطلاعات کامل به سایت پایگاه خبری دیده بان محیط زیست مراجعه شود.
علاوه برمناطق چهارگانه،سازمان می تواند به منظورحفظ حیات وحش،برخی ازمناطق دیگر را نیز تحت حفاظت و مدیریت قراردهد که دراین مورد می توان به مناطق شکار ممنوع،رودخانه ها و تالابها اشاره کرد.
گرد آورنده و تنظیم:مریم امینیان
ویرایش: بهرنگ ص. علوی
منابع و ماخذ:
- بررسی طبقه بندی نوین آی .یو .سی .ان از مناطق حفاظت شده،مهندس هنریک مجنونیان
- سایت سازمان محیط زیست ایران و پایگاه خبری دیده بان محیط زیست
- مقالات مرتبط با موضوع در اینترنت
- A Short History of the International System ofProtected Areas Management Categories;Adrian Philips
- Defining Protected Areas;An international conference in Almeria, Spain, May 2007;Edited by Nigel Dudley and Sue Stolton
عالی…
خدا قوت مریم و بهرنگ عزیز،
و بقیه که زحمت می کشند