آشنایی با دریاچه نمکی حوض سلطان

آشنایی با دریاچه نمکی حوض سلطان

مقدمه

 درﯾﺎﭼه ﻧﻤﮏ ﺣﻮض ﺳﻠﻄﺎن در‌۴۰‌ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮی ﺷﻤﺎل ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ‌ﻗﻢ‌ و ۸۵ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮی ﺟﻨﻮب ﺗﻬﺮان و در ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺑﺰرﮔﺮاه ﺗﻬﺮان-ﻗﻢواقع‌شده‌است و رﺷﺘﻪ ﮐﻮه‌های اﻟﺒﺮز در ﺷﻤﺎل آن ﻗﺮار‌ﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ. اﯾﻦ درﯾﺎﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ درﯾﺎﭼﻪ ﺳﺎوه ﻗﻢ و درﯾﺎﭼﻪ ﺷﺎﻫﯽ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ۲۴۰‌ ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮبع مساحت دارد. وﺳﻌت و ﺷﮑﻞ درﯾﺎﭼﻪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ورود آب و ﻣﯿﺰان ﺑﺎرﻧﺪﮔﯽ آن درﻓﺼﻮل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﺎل ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ. هنگام ﺑﺎرﻧﺪﮔﯽ و ذوب ﺑﺮف‌ﻫﺎی ارﺗﻔﺎﻋﺎت اﻃﺮاف به دلیل افزایش ﻣﯿﺰان آب ورودی، وﺳﻌﺖ دریاچه زﯾﺎد و در روزهایی که بارندگی نیست، وسعت آن ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽ‌ﯾﺎﺑﺪ . ﺑﺪﯾﻦ‌ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﻄﺢ آب درﯾﺎﭼﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﻧﻮﺳﺎن اﺳﺖ. [۴]

حوض سلطان به شکل یک فروافتادگی نامتقارن به طول ۱۸ و عرض ۱۶ کیلومتر در ارتفاع ۷۱۰ متری از سطح دریا قرار‌دارد. متوسط بارندگى سالانه در این منطقه بین ۱۰۰ تا ۱۲۰ میلی‌متر  است و به‌همین‌دلیل بین نواحی کم‌باران قرار‌دارد. این دریاچه در سال ۱۸۸۳ میلادی و بر اثر ساخت جاده شوسه تهران – قم تشکیل شده‌است. کل منطقه به چهار بخش کفه نمکی (بخش اصلی دریاچه)، حاشیه‌ی باتلاقی، محدوده اکولوژیک و دشتی تقسیم ‌‌می‌شودو خاک شور آن به صورت دوایر متحدالمرکزى در محدوده مرکز دریاچه دیده‌‌ می‌شود. هر‌چه از مرکز دریاچه فاصله ‌‌بگیریم و به حاشیه آن نزدیک شویم میزان شوری کاهش می‌یابد. این منطقه دو چاله نمکین را در خود جای داده است که چاله غربی با نام حوض سلطان است و چاله شرقی با نام حوض مره شناخته می‌شود. البته آبراهه باریکی میان این دو جریان دارد و مانع جدایی کامل آنها از هم شده‌است.

حوض سلطان در قسمت غربی ۸۰۶ متر از سطح دریا ارتفاع دارد و آب‌های روان سطحی منطقه در آن دیده ‌می‌شود. در‌حالی‌که حوض مره در حوضه‌ی شرقی به غیر از آب‌های سطحی، از آب رودهایی مانند رودشور و قره‎چای نیز تغذیه می‌کند. این رودها عموما از شوره‌زارها و اراضی نمکی اطراف گذر می‌کنند. به‌عبارت ساده‌تر، آب ابتدا وارد حوض مره می‌شود و سر ریز آن پس از گذر از آبراهه به حوض سلطان می‌ریزد. در صورت پر شدن حوض سلطان، آب اضافی باز هم به حوض مره باز می‌گردد و در‌نهایت سر‌ریز این دو حوض، سر از دریاچه نمک در‌می‌آورد [5] ..

 ﺑﺎ‌ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﯿتی که ﺣﻔﺎﻇﺖ و ﺣﯿﺎت ﺗﺎﻻب ﺣﻮض‌ ﺳﻠﻄﺎن دارد، برای جلوگیری از ﺗﻌﺮض ﺳﻮدﺟﻮﯾﺎن و ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎن ﻣﺤﯿﻂ‌زﯾﺴﺖ و برای ﺗﺮﻣﯿﻢ ﺧﺴﺎرات وارد‌ﺷﺪه، اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ در ﺳﺎل 88 ﺑﻪ ﻣﺪت ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷﮑﺎر ﻣﻤﻨﻮع ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪ. ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن این ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻮﺑﺮه، اﻧﻮاع ﮐﺒﻮﺗﺮ، ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﻣﻬﺎﺟﺮ ﻧﻈﯿﺮ ﻏﺎز ﺧﺎﮐﺴﺘﺮی، ﻟﮏ‌ﻟﮏ، اﻧﻮاع ﻋﻘﺎب و ﻏﯿﺮه است. درحوض سلطان، ﭘﺴﺘﺎﻧﺪاراﻧﯽ ﻧﯿﺰ از‌ﻗﺒﯿﻞ ﺧﺮﮔﻮش، ﻣﻮش ﺻﺤﺮاﯾﯽ، روﺑﺎه و ﮔﺎﻫﯽ آﻫﻮ ﻧﯿﺰ دﯾﺪه‌ ﻣﯽ‌ﺷﻮﻧﺪ. در ﻣﯿﺎن ﺧﺰﻧﺪﮔﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﻀﻮر ﻣﺎرﻫﺎو ﺳﻮﺳﻤﺎرﻫﺎ ﮐﻪدر ﮐﻨﺘﺮل ﺑﯿﻮﻟﻮژﯾﮏ آﻓﺎت ﻧﻘﺶ‌‌ دارﻧﺪ، ﺑﺎرز اﺳﺖ. اﻧﻮاع ﻋﻨﮑﺒﻮت، رﺗﯿﻞ، ﻣﻮرﯾﺎﻧﻪ و ﻣﻮرﭼﻪ‌ﻫﺎی ﮐﻤﯿﺎب در اﻃﺮاف درﯾﺎﭼﻪ ﮔﺴﺘﺮده ﻫﺴﺘﻨﺪ. ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﻧﺠﺎم ﺷﺪه، ﺣﻀﻮر ﭘﺮ ﺗﻌﺪاد و ﻣﺘﻨﻮع اﻧﻮاع ﺑﺎﮐﺘﺮی‌های ﻧﻤﮏ‌دوﺳﺖ را در ﺧﺎک‌های ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ‌دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﻮاع ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺷﻮاﻫﺪ اوﻟﯿﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮ‌ﺑﻪ‌ﻓﺮد ﺑﻮده‌است. به‌دلیل ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ژﻧﺘﯿﮑﯽ و ﻓﯿﺰﯾﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ وﯾﮋه، اﻧﺘﻈﺎر ﺣﻀﻮر آﻧﺰﯾم‌ها، آﻧﺘﯽ‌ﺑﯿﻮﺗﯿک‌ها و ﻓﺮآورده‌ﻫﺎی ارزﺷﻤﻨﺪ ﻣﯿﮑﺮوﺑﯽ در آن‌ها وﺟﻮد دارد. وﺟﻮد اﻧﻮاع دﯾﺎﺗﻮم‌ها (ﺟﻠﺒک‌های ﺗﮏ‌‌ﺳﻠﻮﻟﯽ) ﺑﻪ‌ﻋﻨﻮان اوﻟﯿﻦ ﺗﻮﻟﯿﺪ‌ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻏﺬا در اﮐﻮﺳﯿﺴﺘم‌های آﺑﯽ در آب‌های ﺷﻮر ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺎﻣﻞ اﺳﺖ. ﺑﺎ‌ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻧﮑﻪ آب اﯾﻦ ﺗﺎﻻب، ﻓﺼﻠﯽ و ﻓﻮق ﺷﻮر ﺑﻮده و زﻣﺴﺘﺎن ﻓﺼﻞ ﭘﺮآﺑﯽ ﺣﻮض سلطان اﺳﺖ، ﮐﻔﻪ ﻧﻤﮑﯽ اﯾﻦ ﺗﺎﻻب در ﻓﺼﻞ ﭘﺮآﺑﯽ زﯾﺮ آب اﺳﺖ و ﺣﺎﺷﯿﻪ ﯾﺎ ﮐﻤﺮﺑﻨﺪ ﺑﺎﺗﻼﻗﯽ ﺷﻤﺎل و ﺷﻤﺎل‌ﻏﺮﺑﯽ اﯾﻦ ﺗﺎﻻب ﭘﻮﺷﺶ ﮔﯿﺎﻫﯽ دارد. در اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﯿﺶ از ۴۰ ﮔﻮﻧﻪ ﮔﯿﺎﻫﯽ از ﺟﻤﻠﻪ درﻣﻨﻪ ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﯽ، اﺷﻨﺎن، ﺗﺎغ زرد و ﺳﯿﺎه، ﺳﻮدا و اﺳﻔﻨﺎج وﺟﻮد دارد. ﭘﺮﻧﺪه‌ﻫﺎی ﻣﻬﺎﺟﺮ ﻧﺎدر در اﯾﻦ ﺗﺎﻻب وﺟﻮد‌ دارد ﮐﻪ در ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺗﺎﻻب زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ‌ﮐﻨﻨﺪ. ﺑﺮ‌اﺳﺎس ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﻧﺠﺎم‌ﺷﺪه ﺑﺎﻟﻎ  ﺑﺮ ۲۴۰ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎ ارزش رﯾﺰ ﻣﻮﺟﻮدات ﻫﻮازی ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻠﺒﮏ‌ﻫﺎ، ﺑﺎﮐﺘﺮی‌ﻫﺎ و ﻗﺎرچ‌ﻫﺎ در ﺗﺎﻻب وﺟﻮد‌ دارد ﮐﻪ ﻣﯽ‌ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺨﺰن ژﻧﯽ ﺧﻮد ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﻮق ﺷﻮر را ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ. ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﺷﯿﻮه‌های ﺳﻨﺘﯽ، ﺗﻨﻬﺎ از ﻧﻤﮏ ﻃﻌﺎم ﻣﻮﺟﻮد در اﯾﻦ ﻋﺮﺻﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﺼﺎرف ﺻﻨﻌﺘﯽ، اﺳﺘﻔﺎده‌ﺷﺪه‌اﺳﺖ. [۴]

ساختار فیزیکی

پوسته نمکی: با مساحت ۷۰۰۰ هکتار به صورت فضایی کاملاً سفید‌رنگ و پوشیده از نمک بوده که هسته مرکزی تالاب را تشکیل‌می‌دهد. بخش مذکور در قسمت‌های مرکزی از استحکام و پایداری بالاتری برخوردار بوده و در حواشی با کاهش در قطر لایه‌های نمک به صورت چند ضلعی‌های زیبایی رخ می‌نماید.

 کمربندی باتلاقی: لایه‌ای به‌عرض چند‌صد متر به صورت کمربندی بخش کفه نمکی را احاطه نموده که در فصول پرباران به صورت لایه‌های باتلاقی، فاقد ‌هرگونه رویش گیاهی و یکنواخت ظاهر می‌شود. جنس باتلاقهای مذکور از رس بوده و لایه هایی از ترکیبات مس (سولفات مس) و نمک در پروفیل ۳۰ سانتیمتری آن دیده‌می‌شود. لایه باتلاقی در زیر لایه‌های نمک به صورت باتلاق‌های لجنی ظاهر‌شده که در مواردی تا عمق‌های چند متر، لجن سیاهی را حاوی ترکیبات تخمیری آلی ایجاد‌کرده‌است.

 لایه اکولوژیک: این ناحیه که به صورت نواری در حاشیه دریاچه و بیشتر در ضلع های شمالی و شمال‌غربی آن به صورت پوشش‌های متراکم از گونه‌های گیاهان شورپسند است، بخشی از حیات و تنوع زیست‌مندآن منطقه را به خود اختصاص ‌داده‌است. [۲]

وﺿﯿﻌﺖ ﮐﺎﻧﯿﻬﺎ وﻣﻌﺎدن

ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت اﻧﺠﺎم‌ﮔﺮﻓﺘﻪ در ﺧﺼﻮص ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﺗﺸﮑﯿﻞ‌دﻫﻨﺪه ﻧﻤک‌های درﯾﺎﭼﻪ حوض سلطان، ﻣﻮادی از ﻗﺒﯿﻞ ﺳﺪﯾﻢ ﮐﻠﺮﯾﺪ، ﺳﺪﯾﻢ ﺳﻮﻟﻔﺎت، ﻣﻨﯿﺰﯾﻢ ﮐﻠﺮﯾﺪ و ﻣﻨﯿﺰﯾﻢ ﺳﻮﻟﻔﺎت از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎرزﺗﺮﯾﻦ و مهم‌ترین ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﺗﺸﮑﯿﻞ‌دﻫﻨﺪه اﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﻋﻈﯿﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ‌آﯾﺪ. ﻣﻨﯿﺰﯾﻢ از ﻧﻈﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ ﻫﺸﺘﻤﯿﻦ ﻋﻨﺼﺮ در ﻗﺸﺮ ﺧﺎرﺟﯽ زﻣﯿﻦ است و اﻏﻠﺐ اﯾﻦ ﻓﻠﺰ، ﺑﺼﻮرت ﺗﺮﮐﯿب‌های ﻣﺤﻠﻮل در آب درﯾﺎﻫﺎ و ﯾﺎ ﺑﺼﻮرت ﺳﻨﮓ‌ ﻣﻌﺪن ﻣﻨﯿﺰﯾﻢ‌ﮐﻠﺮﯾﺪ، در ﻃﺒﯿﻌﺖ پیدا ﻣﯽ‌ﺷﻮد. ﻣﯿﺰان ﻣنیزیم اﺳﺘﺤﺼﺎﻟﯽ از آب درﯾﺎ ﺗﻨﻬﺎ ۲/۰تا۳/۰‌درﺻﺪ است. ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺣﺎﺻﻞ از ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت اﻧﺠﺎم‌ﮔﺮﻓﺘﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﻣﻨﯿﺰﯾﻢ درﯾﺎﭼﻪ ﻧﻤﮏ، ﻣﯿﺰان ﻣﻨﯿﺰﯾﻢ اﺳﺘﺤﺼﺎﻟﯽ را ۳۵ ﺗﺎ ۵۰ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻨﯿﺰﯾﻢ آب درﯾﺎ ﻧﺸﺎن‌ ﻣﯽ‌دﻫﺪ. زﻣﯿﻦ اﯾﻦ درﯾﺎﭼﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪه از رﺳﻮﺑﺎت ﻧﻤﮏ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ شدن سیلاب‌ها و آب‌های ﺳﻄﺤﯽ در ﻃﻮل ﻗﺮن‌ها ﭘﺪﯾﺪآﻣﺪه‌اﺳﺖ. ﻋﻤﻖ ﻧﻤﮏ اﯾﻦ درﯾﺎﭼﻪ ﺑﯿﻦ ۵ ﺗﺎ ۵۴ ﻣﺘﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻻﯾﻪ‌ﻫﺎی ﺧﺎک رس از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﺪا ‌شده‌اند.  زﻣﯿن‌های اﻃﺮاف اﯾﻦ درﯾﺎﭼﻪ ﺑﺸﺪت ﺑﺎﺗﻼﻗﯽ هستند. وﺳﻌﺖ ﺑﺎﺗﻼق‌ها در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻏﺮب درﯾﺎﭼﻪ ﺑﻪ‌ﻣﺮاﺗﺐ وﺳﯿع‌تر از ﻣﻨﺎﻃﻖ دﯾﮕﺮ آن اﺳﺖ. از ﺟﻤله مناطق ﺑﺎﺗﻼﻗﯽ اﯾﻦ درﯾﺎﭼﻪ ﻣﯽ‌ﺗﻮان ﺑﻪ ﺣﻮض ﻗﯿﻠﻮﻗﻪ در ﺷﺮق و ﯾﺎ ﺑﺎﺗﻼق دو‌ﮐﻮﯾﺮی در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﯽ درﯾﺎﭼﻪ اﺷﺎره‌ﮐﺮد. اﯾﻦ ﺣﻮﺿﻪ‌ﻫﺎی رﺳﻮﺑﯽ هم‌زمان ﺑﺎ ﺷﮑﻞ‌ﮔﺮﻓﺘﻦ ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﻃﯽ ﻓﺎز ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﮐﻮﻫ‌ﺰاﯾﯽ آﻟﭙﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺑﺴﯿﺎری از ﺣﻮﺿﻪ‌ﻫﺎی رﺳﻮﺑﯽ، ارﺗﺒﺎط ﺧﻮد را ﺑﺎ درﯾﺎ از‌دﺳﺖ‌دادﻧﺪ و ﺑﻪ‌ﺻﻮرت سرزمین‌های وﺳﯿﻌﯽ درآﻣﺪﻧﺪ ﮐﻪ در آن ته‌نشین‌های ﺗﺒﺨﯿﺮی ﻧﻈﯿﺮ ﮔﭻ،  ﻧﻤﮏ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ رس و ﻣﺎرن ﺗﻪ‌ﻧﺸﯿﻦ ﺷﺪه‌اﺳﺖ. اﺧﺘﻼف ارﺗﻔﺎع ﺑﯿﻦ ﭘﺴﺖ‌ﺗﺮﯾﻦ و ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﺧﻂ داغ آب ۲۰ ﻣﺘﺮ اﺳﺖ.[3]

 لازم‌به‌ذکر است که برداشت بی‌رویه نمک از این دریاچه می‌تواند عامل بزرگی برای تخریـب ایـن منطقـه باشد. سه معدن جدید عقیق با ظرفیت بیش از ۵هزار تن در حاشیه‌های شرقی، جنوبی و غربی دریاچه حوض سـلطان تمرکز دارد و تاکنون ۸۰ رنگ مختلف عقیق چون قرمز، آبی، خاکستری، قهوه ای، بژ، لاجوردی، سیاه، سبز و طوسی در آن شناسایی ‌شده‌است. دو معدن اپیدوت و گارنت نیز در مراحل اکتشاف است. اپیـدوت و گارنـت از‌جملـه سنگ‌های نیمه‌قیمتی است که به‌عنوان نگین‌های ریز در صنعت انگشترسازی به‌کار می رود. [1]

 

 

 

ﺟﺎﻧﺪاران و ﺣﯿﺎت وﺣﺶ تالاب

   ﺗﺎﻻب ﺣﻮض ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻪ‌دﻟﯿﻞ وﺟﻮد ﮔﻮﻧﻪ‌ﻫﺎی ﺟﺎﻧﻮری ﻧﺎدر و ﻣﻨﺤﺼﺮ‌ﺑﻪ‌ﻓﺮد ﻧﻈﯿﺮ ﭘﺮﻧﺪه ﻫـﻮﺑﺮه، ﻣﯿﮕـﻮی آب‌ﺷـﻮر ﯾـﺎ آرﺗﻤﯿﺎ و ﻣﻬﺎﺟﺮت زﻣﺴﺘﺎنه ﺑﺴﯿﺎری از ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﻣﻬﺎﺟﺮ آﺑﺰی و ﮐﻨﺎرآﺑﺰی ﺑﻪ ﺣﻮﺿﻪ‌ﻫﺎی آﺑﯽ ﻣﻨﻄﻘـﻪ، از اﻫﻤﯿﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ‌اﺳﺖ. ﮔﻮﻧﻪ‌ﻫﺎی ﺷﺎﺧﺺ ﺟﺎﻧﻮری ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از: ﺧﺎرﭘﺸﺖ، ﮔﺮگ، ﺷـﻐﺎل، ﺧﺮﮔـﻮش، ﻣـﻮش‌ ﺻﺤﺮاﯾﯽ، روﺑﺎه، ﻫﻮﺑﺮه، ﺑﺎﻗﺮﻗﺮه، ﻗﺮﻗﯽ و ﮐﺒﻮﺗﺮ ‌ﭼﺎﻫﯽ و اﻧﻮاع ﻋﻘﺎب و ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﻣﻬﺎﺟﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ: ﻏﺎز ﺧﺎﮐﺴﺘﺮی، آﻧﻘـﻮت، ﻟـﮏ ﻟﮏ، ﻓﻼﻣﯿﻨﮕﻮی ﺑﺰرگ. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻣﯿﺎن ﺧﺰﻧﺪﮔﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮐﻪ در ﮐﻨﺘﺮل ﺑﯿﻮﻟﻮژﯾﮏ آﻓﺎت ﻧﻘﺶ‌ دارﻧﺪ ﻣﯽ‌ﺗﻮان ﺑﻪ اﻧﻮاع ﻣﺎرﻫﺎ، ﺳﻮﺳﻤﺎرﻫﺎ، ﻋﻨﮑﺒﻮت‌ﻫﺎ، رﺗﯿﻞ، ﻣﻮرﯾﺎﻧﻪ و ﻣﻮرﭼﻪ‌ﻫﺎی ﮐﻤﯿﺎب در ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺷﺎره ﻧﻤﻮد. در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﻨﻄﻘﻪ، زﯾﺴﺘﮕﺎه ﺣﯿﻮاﻧﺎﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻫﻮ، ﺟﺒﯿﺮ و ﮔﻮر ایرانی ﺑﻮده‌اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‌دﻟﯿﻞ ﺗﺨﺮﯾﺐ زﯾﺴﺘﮕﺎه در ﺳﺎل‌ﻫﺎی اﺧﯿﺮ و ﮐﻤﺒﻮد ﻣﻮاد‌ ﻏﺬاﯾﯽ در اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ، دﯾﮕﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه نشده‌اند.

وﺟﻮد اﻧﻮاع دﯾـﺎﺗﻮم‌ﻫـﺎ (ﺟﻠﺒـﮏﻫـﺎی ﺗـﮏ ﺳﻠﻮﻟﯽ)ﺑﻪ‌ﻋﻨﻮان اوﻟﯿﻦ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻏﺬا در اﮐﻮﺳﯿﺴﺘﻢ‌ﻫﺎی آﺑﯽ در آب‌ﻫﺎی ﺷﻮر ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻗﺎﺑﻞ‌ ﺗﺎﻣـﻞ اﺳـﺖ. اﯾـﻦ‌ﮔﻮﻧـﻪ ﺟﻠﺒﮏ‌ﻫﺎ در‌ﺻﻮرت ﺗﻮﻟﯿﺪ اﻧﺒﻮه ﻣﯽ‌ﺗﻮاﻧﺪ در ﺗﻌﻠﯿﻒ دام ﻣﻮرد‌ اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار‌ﮔﯿﺮد. [1] وﺟﻮد ﺟﻠﺒک‌های ﺑﺴﯿﺎر ﺷﻮر‌ﭘﺴﻨﺪ در ﺑﺴﺘﺮ ﻧﻤﮑﯽ ﺗﺎﻻب و ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺑﯿﺶ از ۲۰۰ ﺳﻮﯾﻪ ﻣﯿﮑﺮوارﮔﺎﻧﯿﺴﻢ ﻓﺮاﺷﻮر در ﻏﺎﻟﺐ آرﮐﯽ ﺑﺎﮐﺘﺮی‌ها، ﺑﺎﮐﺘﺮی‌های ﻋﺎﻟﯽ، ﻗﺎرچ‌ها، ﻣﺨﻤﺮﻫﺎ، ﺟﻠﺒک‌ها و ﺣﺸﺮات ارزش ﺧﺰاﻧﻪ ژﻧﯽ‌ اﯾﻦ اﮐﻮﺳﯿﺴﺘﻢ ﻧﺎدر را ﺑﻪ‌ﺧﻮﺑﯽ ﺑﻪ‌ﻧﻤﺎﯾﺶ در‌آورده‌اﺳﺖ. [2]

ﻣﯿﮕﻮی آب‌ﻫﺎی ﺷﻮر ﯾﺎ آرﺗﻤﯿﺎ، ﺗﻨﻬﺎ آﺑﺰی اﯾﻦ ﺗﺎﻻب اﺳﺖ ﮐﻪ از ارزش ﺑﯿﻮﻟﻮژﯾﮏ و ژﻧﺘﯿﮑﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻤﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده و ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺗـﺎﻻب ﺣـﻮض ﺳـﻠﻄﺎن ﺛﺒﺖ ﺷﺪه‌اﺳﺖ. اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﯿﮕﻮ در آﻓﺮﯾﻘﺎ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد‌‌ دارد و در آن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ‌ﻋﻨـﻮان ﻧـﻮﻋﯽ ﺧـﻮراک ﮐـﻪ ﺑـﻪ‌ﺻـﻮرت ﺧﻤﯿـﺮ درآورده ﻣﯽ‌ﺷﻮد، ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻏﺬاﯾﯽ ﻗﺮار ﻣﯽ‌ﮔﯿﺮد. اﻣﺎ در اﺳﺘﺎن ﻗﻢ، آرﺗﻤﯿﺎ ﻫﯿﭻ ارزش ﺧﻮراﮐﯽ ﺑﺮای اﻧﺴﺎن ندارد. سیست و بیوماس این جانور در سال 1375 توسط محققـان مرکـز تحقیقات منابع طبیعی و دام استان قم در دریاچه حوض سلطان و حوضچه‌های اطراف آن پیدا شد. سیسـت ایـن میگو در پرورش میگو به‌ویژه در مرحله لاروی آن به‌شدت مورد‌ نیاز اسـت. همچنـین از نـاپلیوس آرتمیـا در پـرورش ماهیان به‌خصوص انواع ماهی قزل آلا و سفید استفاده می‌گردد . [1]

از ﻧﻈﺮ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﯿﺎﻫﯽ، درﯾﺎﭼﻪ دارای دو ﺑﺨﺶ اﺳﺖ، ﯾﮑﯽ ﻣﺮﮐﺰ درﯾﺎﭼﻪ ﮐﻪ ﺣﺪود 24 درﺻﺪ از ﻣﺴﺎﺣﺖ آن را زﯾﺮ ﭘﻮﺷﺶ دارد و ﺑﺎ ﭘﻮﺳﺘﮥ ﻧﻤﮑﯽ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ. دوم، زون ﻣﺮﻃﻮب ﮐﻪ 76 درﺻﺪ ﺑﻘﯿﻪ را ﺗﺸﮑﯿﻞ‌ ﻣﯽ‌دﻫﺪ ﮐﻪ در آن ﮔﯿﺎﻫﺎن ﺷﻮرﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽ‌روﯾﻨﺪ. ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﻮاع درﺧﺘﭽﻪ‌ﻫﺎی ﮐﻮﯾﺮی از ﺟﻤﻠﻪ اﺷﻨﺎن، ﺗﺎغ و ﺳﺎﯾﺮ ﮔﻮﻧﻪ‌ﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﺧﯽ از ﮔﻮﻧﻪ‌ﻫﺎی ﻧﯽ، ﺳﺎﻟﺴﻮﻻ  ﺑﺎ ﺗﺮاﮐﻢ ﺑﺎﻻ ۱۰۰%ﺳﻄﺢ ﺧﺎک را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه و ﺗﺎ ﻣﺤﺪوده‌ﻫﺎﯾﯽ از ﻻﯾﻪ‌ﻫﺎی ﺑﺎﺗﻼﻗﯽ پیشروی ﻣﯽ‌کند. ﺳﻄﺢ آب در اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎﻻ (ﺣﺪود ﯾﮏ ﻣﺘﺮ) و ﻣﯿﺰان ﺷﻮری ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ از درﯾﺎﭼﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽ‌شود (تا ۱۰۰ ﮔﺮم ﻧﻤﮏ در ﻟﯿﺘﺮ)  همچنین ﻣﺸﺎﻫﺪه‌ ﺷﺪه ﮐﻪ این گیاهان در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮارد ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺗﺤﻤﻞ ﺷﻮری ﺗﺎ ﺳﻪ ﺑﺮاﺑﺮی ﺷﻮری آب درﯾﺎ هستند. ﺟﻮاﻣﻊ ﮔﯿﺎﻫﯽ ﻣﺘﺮاﮐﻢ در اﯾﻦ ﻧﻮاﺣﯽ زﯾﺴﺘﮕﺎه ﻫﺎی اﮐﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ را ﺟﻬﺖ ﺣﯿﺎت‌وﺣﺶ در‌ﺻﻮرت وﺟﻮد اﻣﻨﯿﺖ و ﺳﺎﯾﺮ ﻓﺎﮐﺘﻮرﻫﺎی ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ اﯾﺠﺎد ‌کرده‌اﺳﺖ.  [2]

موقعیت های گردشگری

تالاب کویری حوض سلطان، یکی از جاذبه‌های گردشگری و طبیعی استان قم است. این منطقه از نظر زیست‌شناسی، بوم‌شناسی، دیرینه‌شناسی، هوا و اقلیم، اشتغال‌زایی و تفرجگاهی، قابل‌ تامل و بـه‌عنـوان یکـی از چشم‌اندازهای توسعه استان قم مطرح است. همچنین ظرفیت‌های بالای جاذبه‌های طبیعت‌گردی نظیر: دپوها و چنـد ضلعی‌های نمکی، همواره توجه بسیاری از گردشگران داخل و خارج کشور را به خود جلب‌ کرده‌است. استان قم، محل تلاقی ۱۷ استان کشور است و عبور میلیونها مسافر از کنار ایـن تـالاب، ظرفیـت‌هـای خـوبی بـرای جـذب گردشگر دارد و از‌این لحاظ منحصر‌به‌فرد است. این دریاچه بر طبق گفته‌های مسؤولین، در آینـده‌ای نزدیـک به منطقه نمونه گردشگری استان قم تبدیل ‌خواهد‌ شد. همچنین برنامه‌ای به‌منظور ایجاد راه دسترسی به این تـالاب برای بازدید مسافران و همچنین علاقمندان در استان ایجاد خواهد‌ شد که این امر میتواند مـدت اقامـت گردشـگران و مسافران را در این منطقه افزایش دهد. حوض سلطان با مناظر گوناگون و دیدنی خاص خود در فصل‌های مختلف و در ساعات روز، مناظر بدیعی را به نمایش می‌گذارد. دورنمای تالاب حوض سلطان در تابستان، سفید مایـل بـه قهـوه‌ای و کویر کامل است و در زمستان و بهار به‌صورت دریاچه ظاهر می‌شود. در ‌اینجا به‌طور اجمالی به آثار تاریخی محدوده تالاب حوض سلطان اشاره‌می‌کنیم.

روستای کوچک علی‌آباد در شمال‌غربی تالاب حوض سلطان، واقع شده است. در این روستا کاروانسرای سنگی علی‌آباد و در بالای کوه کم‌ارتفاع مقابل آن، میل سنگی علی‌آباد قرار دارد. این بناها در گردنه علی آباد که جاده قدیم تهران – قم از آن می‌گذرد، قرار‌دارد. هر دو این آثار مربوط به دوران سلجوقیان هستند که در فهرست آثار ملی تاریخی ایران به ثبت رسیده‌‌اند.

کاروانسرای سنگی علی‌آباد متعلق به دوران سلجوقیان

در دشت شمالی تالاب حوض سلطان و در جنوب کوه مره که روزگاری انتهای محدوده منطقه حفاظت شده کویر بوده‌است دو بنای تاریخی قرار دارد:

 ۱- کاروانسرا یا رباط حوض سلطان

۲- کاروانسرای دیگر که شاید به‌همین نام مشهور است در جنب کاروانسرای اولی بوده و مربوط است به دوران قاجاریه و دومی به دوران صفوی.

از ری تا صدرآباد که در جنوب غربی تالاب حوض سلطان است ۲۲ کیلومتر راه است که به‌دلیل شنی بودن راه، و رفت‌و‌آمد کم از آن، مسیر تقریبا دشواری است. نشان آن، کاروانسـرای صـفوی صدرآباد است که به شماره ۲۶۶۸ در فهرست آثار ملی میراث فرهنگی نیز قرار دارد.

کاروانسرا یا رباط حوض سلطان که با شماره ۷۶۹۵۰ در فهرست آثار ملی ثبت شده‌است با کمی فاصله در شرق جاده قدیم تهران – قم واقع شده‌است و بنای این کاروانسرا به دوره ناصرالدین شاه قاجار باز‌می‌گردد. در کنار این بنا آثاری از یک کاروانسرای مخروبه دوره صفوی دیده‌ می‌شود که نشان می‌دهد دلیل اصلی احداث کاروانسرای جدیدتر، پاسخگویی به نیاز بوده است که در دوره ناصرالدین شاه و هم‌زمان با رونق گرفتن راه تجاری تهران-ری-اصفهان شکل‌گرفت، که دیگر نمی‌توانستند از کاروانسرای مخروبه عهد صفوی استفاده‌کنند. در طرفین دروازه این کاروانسرا، اتاق‌هایی برای نگهبانان و دو قهوه‌خانه وجود دارد و در نمای بیرونی آن حجره‌هایی نیز تعبیه ‌شده‌است که می‌تواند مکانی برای شب‌مانی مسافرانی باشد که موفق به ورود به موقع و پیش از غروب آفتاب به داخل کاروانسرا نمی‌شدند. بااین‌حال شواهد نشان می‌دهد که این‌کاروانسرا مدت زیادی دایر نبوده و پس از شکل‌گیری دریاچه حوض سلطان در سال ۱۸۸۳ میلادی و تغییر مسیر راه تهران- قم پس از چند سال متروکه شده و عمر کاربری آن به ‌پایان‌ رسیده‌است.

در روستای محمدآباد دو بنای ثبت‌شده قرار‌دارد که یکی از آن‌ها کاروانسرایی است معروف به کاروانسرای سنگی محمد‌آباد به‌ شماره ۲۱۳۸ که قدمت آن همانند دیگر کاروانسرای سنگی این ناحیه (=کاروانسرای سنگی علی آباد) به ‌دوران سلجوقی باز‌می‌گردد و احتمالاً هم‌زمان با تلاش‌های حاکمان ری دوران سلجوقی برای تأمین امنیت و توسعه راه تجاری ری به اصفهان ساخته‌شده‌است. دیگر بنای این روستا که از جمله کهن‌ترین بناهای اطراف دریاچه به‌شمار می‌رود قلعه گلی محمد‌آباد است که به ‌شماره ۴۴۲۲ در فهرست آثار به ‌‌ثبت رسیده‌است، قدمت هسته اصلی آن به دوران اشکانیان می‌رسد و در دوره‌های بعدی توسط سلسله‌های دیگر مرمت و مورد اسـتفاده قـرار ‌گرفته‌اند.

قلعه گلی روستای محمد‌آباد متعلق به دوران اشکانی

در جنوب دریاچه حوض سلطان و در شمال روستای قمرود، یک پل تاریخی «دلاک» متعلق به دوران صفوی به‌شماره ۴۸۶۹ و دو کاروانسرا که یکی با مصالح آجری و پخته به شماره ثبت ۴۸۶۶ و دیگری با مصالح خشتی به شماره ثبت ۴۸۶۷ قرار‌دارند. کاروانسرای خشتی پل دلاک احتمالاً قدیمی‌تر از دوران صفوی است که به واسطه کهنگی و ویرانی آن در دوران صفوی یک کاروانسرای آجری در کنار آن ساخته ‌شده‌است. از طرفی به جهت آنکه این ناحیه محل عبور رودخانه قمرود به‌حساب‌می‌آمد، برای سهولت عبور کاروانیان از بستر این رودخانه، یک پل چهار قوسی نیز در عصر صفوی در آنجا بنا شده‌است. اما شواهد نشان می‌دهد که این سه بنا نیز با تغییر راه تجاری تهران-‌‌قم در دوره ناصرالدین‌شاه، رفته‌رفته از رونق افتاده و به‌‌مرور متروکه شده‌اند. به‌طوریکه امروزه نیز مسیر دسترسی به آنها نیز دشوارتر از سایر بناهای حاشیه دریاچه است و برای دستیابی به‌ آنها می‌بایست مسیری پر پیچ خم از روستای قمرود تا انتهای زمین‌های کشاورزی شمالی این روستا طی کنیم و پس از آن تا محل این بنا در «پل دلاک» با پای پیاده طی طریق کنیم.

پل دلاک از آثار دوره صفوی در جنوب دریاچه حوض سلطان

راه های دسترسی

۱-  در اتوبان قم- تهران بعد از مجتمع مهتاب و پشت‌سر گذاشتن اولین تپه‌ی کنار دریاچه و در کنار تپه‌ی دوم وارد یک جاده‌ی خاکی می‌شوید که به‌سمت پایین و دریاچه می‌رود و به‌عنوان جاده‌ی اصلی معدن نمک شناخته می‌شود. برای اینکه جاده را گم نکنید بهتر است بدانید که یکی از نشانه‌های این خروجی، تابلوی تهران ۹۵ کیلومتر است.

۲- در اتوبان تهران – قم پس از طی ۷۰ کیلومتر در سمت چپ، جاده‌ای به سمت روستای چشمه شور وجود دارد که تابلوی اطلاعات گردشگری در کنار آن است. وارد آن شوید و از اولین زیر گذر  به آن سوی اتوبان بروید تا به دریاچه برسید.

از کنار جاده تا دریاچه یک ساعت‌ و‌ نیم  پیاده‌روی لازم است. قبل از دریاچه، زمین بسیار هموار و بدون برجستگی وجود دارد. با رسیدن به حاشیه‌ی دریاچه زمین گلی می شود. پس از گذر از این زمین گلی دریاچه آغاز می‌شود. درون دریاچه جاده‌ی خاکریزی وجود دارد که به‌منظور جلوگیری از فرورفتن خودروها در باتلاق و بهره برداری از نمک دریاچه ایجاد‌شده‌است. [5]

 

تجربه سفر

آنچه گفته شد نشان می‌دهد که اگر از زوایای مختلف به حوض سلطان بنگریم، نکات بسیاری در این پهنه کوچک سفید حاشیه جاده تهران قم خواهیم یافت. بهانه‌ای که شاید بارها و بارها از کنار آن عبور کرده بودیم و حتی به‌ آن به جهت سفیدی خیره‌کننده‌اش، چند ثانیه‌ای نگریسته بودیم، اما جز نامش چیز دیگری درباره این تالاب سفید پوش کوچک نمی‌دانستیم. تالابی خاموش که عمر چندانی ندارد اما قصه‌های بسیاری را در سینه خود پنهان‌کرده‌است.  می‌توانید در این دریاچه که با سطح صیقلی خود عنوان بزرگترین آینه طبیعی ایران را به‌خود اختصاص داده است، شاهد انعکاس تصویر آسمان بر زمین باشید. حوض سلطان با ویژگی منحصر‌به‌فرد کویری خود فرصت مناسبی را برای ثبت تصاویر کم‌نظیر به شما می‌دهد و تا چشم کار می‌کند همه چیز سفید است. پیاده روی روی دریاچه نمک، بازدید از معادن و با‌توجه به منطقه شکار ممنوع بودن وجود پوشش گیاهی مناسب از جاذبه‌های این منطقه است بهترین زمان برای بازدید از دریاچه حوض سلطان اوایل بهار و اواسط پاییز است.

 

منابع

[۱] فتاحی, محمدمهدی، ۱۳۹۱، بررسی ویژگی‌های تالاب کویری حوض سلطان قم، سومین همایش ملی مقابله با بیابان‌زایی و توسعه پایدار تالاب‌های کویری ایران، اراک، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک

[۲] شفیعی دارابی, سیداحمد؛ کاظم کاکایی؛ محمودعلی رکنی و سیدرضا موسوی، ۱۳۹۱، مروری بر پتانسیل‌ها و کارکردهای تالاب شکار ممنوع حوض سلطان، سومین همایش ملی مقابله با بیابان‌زایی و توسعه پایدار تالاب‌های کویری ایران، اراک، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک

[۳] صفری, محمد‌هادی، ۱۳۹۵، تغییر اقلیم دریاچه حوض سلطان، کنفرانس ملی دیده‌بانی آینده زمین با محوریت آب‌و‌هوا، کشاورزی و محیط‌زیست، شیراز، مرکز توسعه آموزش‌های نوین ایران (متانا)

[۴] http://www.irandeserts.com

[۵] http://www.karnaval.ir/

گردآوری: مریم گرجستانی، مینا بهادری

ویرایش:شادی توکلی

کمیته آموزش کانون گردشگران جوان