بانک اگیـبی و شرکا

بانک اگیـبی و شرکا

نخستین بانک شناخته شده در جهان

پیداست که با فرمانروایی کورش اقتصاد ایران وارد مرحله­ی نوین و جهانی خود شد، که تا فروپاشی حکومت ساسانیان، روند عمومی آن کم و بیش دست نخورده ماند. گشودن لیدی، کشور ثروتمندی که مردمش به مبتکران ضرب سکه شهرت دارند و گشودن بابل، یکی از معدود باراندازها و بازارهای کهن بین المللی، ایران را، از سند تا مدیترانه، به بزرگترین مرکز اقتصادی جهان باستان تبدیل کرده بود.
این گستره­ی بزرگ دادوستد، با سه مرکزیت همدان، پاسارگاد و بابل و در کنار این سه، مرکزیت­های بزرگی مانند اورشلیم و سارد، ناگزیر از برخورداری از شبکه­های مالی بزرگ بود، که بتواند جوابگوی آن همه تحرکی باشند که یک شبه پدید آمده بود.

شاید شگفت انگیز باشد، که این نظام جدید، از بانکی، تقریبا مانند بانک­های امروز برخوردار بوده است.
قدیمی­ترین بانک (= بنگاه فارسی) شناخته شده در قلمرو ایران در زمان کورش بزرگ، به بانک «اِگیبی و پسران» مشهور بود.  درباره­ی این سازمان مالی نیز آگاهی­های ما، به سبب نبود ِخط از درون خاک ایران نیست. با بنیانگذاری شاهنشاهی هخامنشی و جهان گشایی کورش و برقراری آرامش و امنیت در آبادی­ها و راه­ها و همچنین آغاز رونق نقش سکه، شبه بانکداری نیز، که از هزاره­ی دوم پیش از میلاد در بین­النهرین تا حدودی شناخته شده بود، وارد مرحله­ی نوینی شد. معمولا کارهای مالی را معبدها به عهده داشتند، اما از اواخر سده­ی هفت پیش از میلاد که با فروپاشی یا ضعف حکومت­های بین­النهرین، معبدها توانایی پرداختن به امور مالی را از دست دادند، این شبه بانک­ها شکل جدی­تری پیدا کردند. این بانک­ها نخست فقط وام می­دادند و برای وام گرویی قابل توجهی، مانند زمین کشاورزی یا برده برای بهره برداری و بهره کشی، در اختیار بانک قرار می­گرفت.

شاهنشاهی پارس برای نظام بانکی امکاناتی فراهم آورد که پیشتر هرگز وجود نداشت. تا این زمان تنها امیران و روحانیان، به استثنای موردهای نادر به امر بانکداری و پول می­پرداختند. ظاهرا در زمان هخامنشیان بانک­های حقیقی و خصوصی مانند بانک اگیبی و پسران و بانک «مورشو و پسران»، برای نخستین بار به طور رسمی تاسیس شدند و یا هویتی رسمی یافتند. سدها سند بانکی از بایگانی این بانک­ها، از آن میان بانک وارسان شخصی به نام اگیبی از اهالی بابل به خط میخی به دست آمده است،  که آگاهی­های گرانبهایی درباره­ی نظام بانکی عصر باستان در اختیار ما می­گذارد.
با اینکه این بانک از آن ایرانیان نبود اما چون در قلمرو حکومت هخامنشیان کار می­کرد عملا سازمانی ایرانی به شمار می­آمد و حتی برای دولت مرکزی مالیات و خراج جمع­آوری می­کرد.
آغاز کار بانک اگیبی و شرکا به سده­ی 7 پیش از میلاد می­رسد و به گمان از زمان «نبوکدنـَزر»(نبوکدنصر)، تا داریوش فعالیت داشته است.
«اونگند» که ضمن مقاله­ای ارزشمند خاندان اگیبی را معرفی کرده است گمان می­کند، که نخستین اگیبی در سال­های میان 690 تا 610 پیش از میلاد زنده بوده است. بانک «اگیبی و پسران» با بانک دیگری به نام «مورشو و پسران» در طول فعالیت خود تمام قدرت پول منطقه را در اختیار خود داشتند .
بانک اگیبی و پسران به امور رهنی و اعتباری و همچنین امانی می­پرداخت. سرمایه­ی بانک صرف امور مربوط به مسکن، مزرعه، دام و کشتی­های باربری می­شد. پول، غله، خرما، آجر و دیگر وسایل مصرفی و حتی برده در قبال بهره­ی زیاد به صورت جنسی به بانک سپرده می­شد.
بردگان برای «بهره گیری نامشروع» به متقاضیان اجاره داده می­شدند. گله­های بزرگ در اختیار طرف قرارداد قرار می­گرفت و به جای بهره تعداد زیادی از بره­ها، پشم و پوست دریافت می­شد. علاوه بر این، بانک اداره­ی ملک افراد را در برابر سود در اختیار می­گرفت.
ایرانی­های مقیم بابل که خود تمایلی به کار روی ملک خود را نداشتند، از این موقعیت استفاده می­کردند. بانک حتی در قبال بهره­ی غیر مستقیم پرداخت بدهی افراد را به عهده می­گرفت. غنیمت­های جنگی نیز به بانک فروخته می­شد.
در بانک اگیبی، حسابی مانند حساب جاری بانک­های امروزی وجود داشت و استفاده از چک نیز معمول بود.

از لوحی که در بابل به دست آمده است چنین برمی­آید که در ماه سپتامبر 537 پیش از میلاد شخصی به نام «تادانو» مقداری نقره به «ایتی – مردوک – بلاتو» رییس بانک اگیبی، سپرده است، تا در ماه نوامبر بهره­ی آن را دریافت بکند. این سند در اکباتان تنظیم شده است و پیداست که به هنگام نوشتن سند، مسوول بانک (یکی از اگیبی­ها ؟) در پایتخت بوده است.
در این سند مقرر شده است، که وام پرداخت شده در بابل، به صورت خرما به نرخ روز بازپرداخت شود.
همچنین دیده می­شود، که 4 سال بعد، همین شخص در یک شهر ایرانی، به این دادوستد پرداخته است، اما این بار قرار شده است، که وام در اکباتان بازپرداخت شود.
در لوحه­های متعدد دیگری به تاریخ دوران پادشاهی کمبوجیه (یک مورد به تاریخ پادشهای بردیا [وَهَیزداتــَه]) معلوم می­شود، که بانک اگیبی در پارس، در جایی به نام «خومدشو»(خومَـدِشو) یا «متزیش»(مَـتـِـزیش)، در نزدیکی تخت جمشید، سرگرم کار بوده است.
چهار قرارداد ایتی – مردوک – بلاتو در این شهر بدست آمده است. موضوع مربوط بوده است به خرید بردگانی که نام ایرانی دارند و فروش آن­ها در بابل شگفت انگیز است، که بار دیگر همان­ها را به طرف تجاری خود در متزیش فروخته است.
معمولا مورخان درباره­ی برده داری در ایران در مقایسه با دیگر جاها با کمبود سند روبرواند. بنابر این این سند را می­توان نخستین سند به شمار آورد !
از سندهای مربوط به بانک اگیبی چنین برداشت می­شود که ایتی – مردوک – بلاتو در سال­های 575 تا 520 پیش از میلاد زنده بوده است. از اینکه ایتی – مردوک – بلاتو رییس بانک اگیبی و برادرانش در سال 536 تا 535 پیش ار میلاد مبلغ هنگفتی از کمبوجیه، ولی­عهد کورش بزرگ، وام گرفته­اند  می­توان چنین نتیجه گرفت که بانک اگیبی ارتباط خوبی با دربار ایران داشته است.
متاسفانه از مدرک­های موجود درباره­ی علت این وامگیری چیزی به دست نمی­آید. امکان دارد، که دربار و یا دست کم ولی­عهد، با این بانک شریک بوده است. در هر حال خواه کمبوجیه شریک بوده باشد، خواه پردازنده­ی وام، پیداست که دامنه­ی فعالیت بانک برای داشتن دستی باز در کارهای بانکی، بطور صوری از کمبوجیه وام گرفته است. در هر حال سود کمبوجیه بایستی مبلغ چشمگیری بوده باشد، که او به این همکاری تن داده است.

ظاهرا خاندان اگیبی از یهودی­های مهاجر بوده­اند و نام بنیانگذار بانک «یعقوب» بوده است.  در حالیکه به نظر اومستد  در سراسر نیمه­ی اول فرمانروایی هخامنشیان بهره­ی بانکی، اغلب به صورت جنسی، تقریبا بدون استثنا 20 در 100 بوده است، میلو  معتقد است، بهره­ای که در زمان نبوکدنزر حدود 10 در 100 و در زمان کورش و کمبوجیه بیش از 20 در 100 رسیده و حتی در پایان سده­ی 5 پیش از میلاد به 40 تا 50 در 100 بالغ شده است.
هرگاه وام در روز سررسید پرداخت نمی­شد، جریمه­ی سنگینی به میزان بدهی افزوده می­شد. گاهی سندها را شخص دیگری پشت نویسی می­کرد و چنانچه از طرف بدهکار، در پرداخت به موقع کوتاهی می­شد، ظهرنویس مسوول پرداخت بود.
برای وامی که گرویی داشت بهره دریافت نمی­شد، چون وام دهنده از گرویی مناسبی مانند خانه، زمین یا برده در اختیار داشت، برای مدت وام، به صورت رهن استفاده می­کرد.
در یادداشت تفاهم قید می­شد، که به هنگام برگشت پول، گرویی بازگشت داده خواهد شد و نه وام گیرنده اجاره خواهد گرفت و نه وام دهنده بهره.

در این نظام بانکداری استفاده­ی بیشتر همیشه از آن بانک بود و در صورتیکه وام گیرنده از عهده­ی پرداخت بدهی بر نمی­آمد، گرویی از طرف بانک ضبط می­شد. گاهی برای یک وام هم گرویی دریافت می­شد، هم بهره و در سند قید می­شد : هرچه وام گیرنده در شهر و بیرون از شهر دارد در گرو بانک است.
وام­های بی­بهره و گرویی (قرض الحسنه)، برای راه اندازی کار دوستان و خویشان بود.
اغلب بهره به صورت ماهانه پرداخت می­شد و گاهی هم یکجا و با اصل وام. برای هر قسط رسیدی جداگانه صادر می­شد. به هنگام تمام شدن وام، لوح اصلی بدهی نابود می­شد.
از لوح­های سالمی که به دست آمده­اند می­توان نتیجه گرفت که وام­های مربوط به آن لوح­ها هرگز تسویه نشده­اند !
زمین، خانه، چارپا و حتی برده، قسطی و [ از طریق بانک ] خریداری می­شد. از لوح­های بدست آمده گاهی دیده می­شود که آخرین قسط وام را نوه­ی وام گیرنده پرداخت کرده است !
ظاهرا سودجویی این بانک سبب فقر مردم می­شده است. مخصوصا که دولت دریافت مالیات و خراج منطقه را به این بانک به مقاطعه می­داده است و دست ماموران بانک تا حدودی در دریافت مالیات باز بوده است.
شاید این موضوع توجیهی باشد برای شرکت کمبوجیه در بانک. منبع­های موجود نشان نمی­دهند که آیا این بانک خود نیز به حکومت مرکزی مالیات می­پرداخته است یا نه.

نوشته های مرتبط :

استحکامات و بناهای دفاعی...

روستای دماب

شهر اوز

روستای خرانق