بانک اگیـبی و شرکا
نخستین بانک شناخته شده در جهان
پیداست که با فرمانروایی کورش اقتصاد ایران وارد مرحلهÂی نوین و جهانی خود شد، که تا فروپاشی حکومت ساسانیان، روند عمومی آن کم و بیش دست نخورده ماند. گشودن لیدی، کشور ثروتمندی که مردمش به مبتکران ضرب سکه شهرت دارند و گشودن بابل، یکی از معدود باراندازها و بازارهای کهن بین المللی، ایران را، از سند تا مدیترانه، به بزرگترین مرکز اقتصادی جهان باستان تبدیل کرده بود.
این گسترهÂی بزرگ دادوستد، با سه مرکزیت همدان، پاسارگاد و بابل و در کنار این سه، مرکزیتÂهای بزرگی مانند اورشلیم و سارد، ناگزیر از برخورداری از شبکهÂهای مالی بزرگ بود، که بتواند جوابگوی آن همه تحرکی باشند که یک شبه پدید آمده بود.
شاید شگفت انگیز باشد، که این نظام جدید، از بانکی، تقریبا مانند بانکÂهای امروز برخوردار بوده است.
قدیمیÂترین بانک (= بنگاه فارسی) شناخته شده در قلمرو ایران در زمان کورش بزرگ، به بانک «اِگیبی و پسران» مشهور بود. دربارهÂی این سازمان مالی نیز آگاهیÂهای ما، به سبب نبود ِخط از درون خاک ایران نیست. با بنیانگذاری شاهنشاهی هخامنشی و جهان گشایی کورش و برقراری آرامش و امنیت در آبادیÂها و راهÂها و همچنین آغاز رونق نقش سکه، شبه بانکداری نیز، که از هزارهÂی دوم پیش از میلاد در بینÂالنهرین تا حدودی شناخته شده بود، وارد مرحلهÂی نوینی شد. معمولا کارهای مالی را معبدها به عهده داشتند، اما از اواخر سدهÂی هفت پیش از میلاد که با فروپاشی یا ضعف حکومتÂهای بینÂالنهرین، معبدها توانایی پرداختن به امور مالی را از دست دادند، این شبه بانکÂها شکل جدیÂتری پیدا کردند. این بانکÂها نخست فقط وام میÂدادند و برای وام گرویی قابل توجهی، مانند زمین کشاورزی یا برده برای بهره برداری و بهره کشی، در اختیار بانک قرار میÂگرفت.
شاهنشاهی پارس برای نظام بانکی امکاناتی فراهم آورد که پیشتر هرگز وجود نداشت. تا این زمان تنها امیران و روحانیان، به استثنای موردهای نادر به امر بانکداری و پول میÂپرداختند. ظاهرا در زمان هخامنشیان بانکÂهای حقیقی و خصوصی مانند بانک اگیبی و پسران و بانک «مورشو و پسران»، برای نخستین بار به طور رسمی تاسیس شدند و یا هویتی رسمی یافتند. سدها سند بانکی از بایگانی این بانکÂها، از آن میان بانک وارسان شخصی به نام اگیبی از اهالی بابل به خط میخی به دست آمده است، که آگاهیÂهای گرانبهایی دربارهÂی نظام بانکی عصر باستان در اختیار ما میÂگذارد.
با اینکه این بانک از آن ایرانیان نبود اما چون در قلمرو حکومت هخامنشیان کار میÂکرد عملا سازمانی ایرانی به شمار میÂآمد و حتی برای دولت مرکزی مالیات و خراج جمعÂآوری میÂکرد.
آغاز کار بانک اگیبی و شرکا به سدهÂی 7 پیش از میلاد میÂرسد و به گمان از زمان «نبوکدنـَزر»(نبوکدنصر)، تا داریوش فعالیت داشته است.
«اونگند» که ضمن مقالهÂای ارزشمند خاندان اگیبی را معرفی کرده است گمان میÂکند، که نخستین اگیبی در سالÂهای میان 690 تا 610 پیش از میلاد زنده بوده است. بانک «اگیبی و پسران» با بانک دیگری به نام «مورشو و پسران» در طول فعالیت خود تمام قدرت پول منطقه را در اختیار خود داشتند .
بانک اگیبی و پسران به امور رهنی و اعتباری و همچنین امانی میÂپرداخت. سرمایهÂی بانک صرف امور مربوط به مسکن، مزرعه، دام و کشتیÂهای باربری میÂشد. پول، غله، خرما، آجر و دیگر وسایل مصرفی و حتی برده در قبال بهرهÂی زیاد به صورت جنسی به بانک سپرده میÂشد.
بردگان برای «بهره گیری نامشروع» به متقاضیان اجاره داده میÂشدند. گلهÂهای بزرگ در اختیار طرف قرارداد قرار میÂگرفت و به جای بهره تعداد زیادی از برهÂها، پشم و پوست دریافت میÂشد. علاوه بر این، بانک ادارهÂی ملک افراد را در برابر سود در اختیار میÂگرفت.
ایرانیÂهای مقیم بابل که خود تمایلی به کار روی ملک خود را نداشتند، از این موقعیت استفاده میÂکردند. بانک حتی در قبال بهرهÂی غیر مستقیم پرداخت بدهی افراد را به عهده میÂگرفت. غنیمتÂهای جنگی نیز به بانک فروخته میÂشد.
در بانک اگیبی، حسابی مانند حساب جاری بانکÂهای امروزی وجود داشت و استفاده از چک نیز معمول بود.
از لوحی که در بابل به دست آمده است چنین برمیÂآید که در ماه سپتامبر 537 پیش از میلاد شخصی به نام «تادانو» مقداری نقره به «ایتی – مردوک – بلاتو» رییس بانک اگیبی، سپرده است، تا در ماه نوامبر بهرهÂی آن را دریافت بکند. این سند در اکباتان تنظیم شده است و پیداست که به هنگام نوشتن سند، مسوول بانک (یکی از اگیبیÂها ؟) در پایتخت بوده است.
در این سند مقرر شده است، که وام پرداخت شده در بابل، به صورت خرما به نرخ روز بازپرداخت شود.
همچنین دیده میÂشود، که 4 سال بعد، همین شخص در یک شهر ایرانی، به این دادوستد پرداخته است، اما این بار قرار شده است، که وام در اکباتان بازپرداخت شود.
در لوحهÂهای متعدد دیگری به تاریخ دوران پادشاهی کمبوجیه (یک مورد به تاریخ پادشهای بردیا [وَهَیزداتــَه]) معلوم میÂشود، که بانک اگیبی در پارس، در جایی به نام «خومدشو»(خومَـدِشو) یا «متزیش»(مَـتـِـزیش)، در نزدیکی تخت جمشید، سرگرم کار بوده است.
چهار قرارداد ایتی – مردوک – بلاتو در این شهر بدست آمده است. موضوع مربوط بوده است به خرید بردگانی که نام ایرانی دارند و فروش آنÂها در بابل شگفت انگیز است، که بار دیگر همانÂها را به طرف تجاری خود در متزیش فروخته است.
معمولا مورخان دربارهÂی برده داری در ایران در مقایسه با دیگر جاها با کمبود سند روبرواند. بنابر این این سند را میÂتوان نخستین سند به شمار آورد !
از سندهای مربوط به بانک اگیبی چنین برداشت میÂشود که ایتی – مردوک – بلاتو در سالÂهای 575 تا 520 پیش از میلاد زنده بوده است. از اینکه ایتی – مردوک – بلاتو رییس بانک اگیبی و برادرانش در سال 536 تا 535 پیش ار میلاد مبلغ هنگفتی از کمبوجیه، ولیÂعهد کورش بزرگ، وام گرفتهÂاند میÂتوان چنین نتیجه گرفت که بانک اگیبی ارتباط خوبی با دربار ایران داشته است.
متاسفانه از مدرکÂهای موجود دربارهÂی علت این وامگیری چیزی به دست نمیÂآید. امکان دارد، که دربار و یا دست کم ولیÂعهد، با این بانک شریک بوده است. در هر حال خواه کمبوجیه شریک بوده باشد، خواه پردازندهÂی وام، پیداست که دامنهÂی فعالیت بانک برای داشتن دستی باز در کارهای بانکی، بطور صوری از کمبوجیه وام گرفته است. در هر حال سود کمبوجیه بایستی مبلغ چشمگیری بوده باشد، که او به این همکاری تن داده است.
ظاهرا خاندان اگیبی از یهودیÂهای مهاجر بودهÂاند و نام بنیانگذار بانک «یعقوب» بوده است. در حالیکه به نظر اومستد در سراسر نیمهÂی اول فرمانروایی هخامنشیان بهرهÂی بانکی، اغلب به صورت جنسی، تقریبا بدون استثنا 20 در 100 بوده است، میلو معتقد است، بهرهÂای که در زمان نبوکدنزر حدود 10 در 100 و در زمان کورش و کمبوجیه بیش از 20 در 100 رسیده و حتی در پایان سدهÂی 5 پیش از میلاد به 40 تا 50 در 100 بالغ شده است.
هرگاه وام در روز سررسید پرداخت نمیÂشد، جریمهÂی سنگینی به میزان بدهی افزوده میÂشد. گاهی سندها را شخص دیگری پشت نویسی میÂکرد و چنانچه از طرف بدهکار، در پرداخت به موقع کوتاهی میÂشد، ظهرنویس مسوول پرداخت بود.
برای وامی که گرویی داشت بهره دریافت نمیÂشد، چون وام دهنده از گرویی مناسبی مانند خانه، زمین یا برده در اختیار داشت، برای مدت وام، به صورت رهن استفاده میÂکرد.
در یادداشت تفاهم قید میÂشد، که به هنگام برگشت پول، گرویی بازگشت داده خواهد شد و نه وام گیرنده اجاره خواهد گرفت و نه وام دهنده بهره.
در این نظام بانکداری استفادهÂی بیشتر همیشه از آن بانک بود و در صورتیکه وام گیرنده از عهدهÂی پرداخت بدهی بر نمیÂآمد، گرویی از طرف بانک ضبط میÂشد. گاهی برای یک وام هم گرویی دریافت میÂشد، هم بهره و در سند قید میÂشد : هرچه وام گیرنده در شهر و بیرون از شهر دارد در گرو بانک است.
وامÂهای بیÂبهره و گرویی (قرض الحسنه)، برای راه اندازی کار دوستان و خویشان بود.
اغلب بهره به صورت ماهانه پرداخت میÂشد و گاهی هم یکجا و با اصل وام. برای هر قسط رسیدی جداگانه صادر میÂشد. به هنگام تمام شدن وام، لوح اصلی بدهی نابود میÂشد.
از لوحÂهای سالمی که به دست آمدهÂاند میÂتوان نتیجه گرفت که وامÂهای مربوط به آن لوحÂها هرگز تسویه نشدهÂاند !
زمین، خانه، چارپا و حتی برده، قسطی و [ از طریق بانک ] خریداری میÂشد. از لوحÂهای بدست آمده گاهی دیده میÂشود که آخرین قسط وام را نوهÂی وام گیرنده پرداخت کرده است !
ظاهرا سودجویی این بانک سبب فقر مردم میÂشده است. مخصوصا که دولت دریافت مالیات و خراج منطقه را به این بانک به مقاطعه میÂداده است و دست ماموران بانک تا حدودی در دریافت مالیات باز بوده است.
شاید این موضوع توجیهی باشد برای شرکت کمبوجیه در بانک. منبعÂهای موجود نشان نمیÂدهند که آیا این بانک خود نیز به حکومت مرکزی مالیات میÂپرداخته است یا نه.